म को हु ?

मनुष्यको सामुन्य सबैभन्दा ठुलो प्रश्न यो होइन न की भगवान छ कि छैन सबैभन्दा ठुलो प्रश्न यो पनि होइन की स्वर्ग र नर्क छ या छैन । सबैभन्दा ठुलो प्रश्न यो हो की म को हु ? तिमीले कहिलो सोचेका छौ कि हामी सधै आफ्नो बारेमा गलत विचार वाचिरहेको हुन्छौ ।

बाल्यकाल देखि नै बताउदै आएको छ कि तिम्रो नाम यो हो । तिम्रो आमा वुवा यो हो, तिम्रो धर्म यो हो, तिम्रो देख यो हो । तर के तिम्रो नाम नै तिम्रो पहिचान हो ? नाम त परिवर्तन गर्न सकिन्छ । के धर्म नै तिम्रो पहिचान हो? धर्म त परिस्थितिले तय गर्दछ । यदि तिमी भारत जन्मिएको हो भने हिन्दु, पाकिस्तानमा जन्मिएको भए मुसलमान, युरोपमा भए इसाई । त्यसोभय आत्मापनि सिमा र धर्म अनुसार परिवर्तन गर्न सकिन्छ ? होइन आत्मा त त्यही रहिरहन्छ ।

संसारका मन्दिर, मस्जिद, चर्च गिर्जाघर यो सवै यही प्रश्नको चारै तिर खडा गरिएको छ । मानिस प्राथना गरिरहेका छन, साधना गरिरहेका छन, उपवास गरिरहेका छन तर भित्र यो प्रश्न लुकेर बसेको छ की म को हु?

अव तिमी आफैलाई सोच तिमी आफुलाई शरिर सम्झन्छौ तर शरिर हरपर परिवर्तन भै रहेको छ । जसलाई तिमी बाल्यकालमा शरिर भनिरहेको थियो अव त्यो कहि छैन । जवानीको शरिर अर्कै छ, बुढापाको शरिर अर्कै हुनेछ । तरपनि तिमी यहि भन्छौ कि म यो(शरिर) नै हो । तर म शरिर हुन सक्दैन । तिमी भन्न सक्छौ म मन हु तर मन पनि स्थिर कहा छ र । विहान हास्छौ, वेलुका रुन्छौ, कहिले प्रेम आउछ त केहिले रिसले भरिन्छ । मन त पागल बादर जसरी एउटा हाँगाबाट अर्को हाँगामा कुदिरहन्छ । यहि तिमी मन भए तिमी भरपल परिवर्तन भैरख्नु पर्ने तर भित्र केही छ जो उस्तै रहन्छ । यहि प्रश्न खडा गर्छ कि तिमी हो को?

यहि प्रश्नले तिमीलाई भित्रको यात्रामा लैजान्छ र यहि खोज तिमीलाई विस्तारै विस्तारै चेतना सम्म पुर्याउछ । चेतना जुन सधैभरि रहन्छ । जुन न बाल्यकालमा परिवर्तन हुन्छ न जवानीमा, बुढापामा । जुन हरेक सुखदुख, हरेक उतरचढावको विचमा साक्षी बनिरहन्छ, त्यही नै आत्मा हो ।
जवसम्म मानिस आफुलाई मात्र शरिर मान्दछ तवसम्म उसको पुरै जीवन मृत्युको डरले घेरिरहन्छ । सोच शरिर नाजुक छ एक सानो रोग, एउटा सानो दुर्घटना तव सवै समाप्त । यहि तिमी यहि मान्छौ कि म शरिर हु मुत्यु सधै पछि लागीरहन्छ । तव जीवन केवल सुरक्षाको खेल बन्दछ । के खाउ जस्ले शरिर सुरक्षित रहोस, कसरि जिउ जस्ले विमारी नहोस, कसरी बचु जस्ले मुत्यु पर होस तर मृत्यु त निश्चित छ । तिमी लाख प्रयास गर शरिर बच्ने छैन ।

यहि तिमी भन्छौ म मन हु तव पनि तनाव सकिदैन, मनको स्वाभव नै अस्थिरता हो । कहिले हासो आउछ, कहिले आसु बग्छ, कहिले क्रोढ बढछ, कहिले प्रेम । मन सधै परिवर्तन भै रहन्छ । जसरी आकासमा बादल आउछ जान्छ । यदि मनलाई म मान्छौ भने तिम्रो पहिचान पनि परिवर्तन भैरहन्छ । कहिले तिमी असल मानिस हुनेछौ, कहिले खराव, कहिले देवता, कहिले राक्षस तिमीलाई कहिले शान्ति मिल्दैन।
तर यदि थोरैमात्र रोकिएर थोरै सजकताले देख्यो भने तिम्रो एक अदभुत खोज हुनेछ । तिमी हेर की शरिर परिवर्तन भैरहेको छ, मन परिवर्तन भैरहेको छ । तर केहि छ जुन कहिले परिवर्तन हुदैन । बाल्यकालमा पनि यो थियो, जवानीमा पनि यहि छ, वुढापामा पनि यहि रहन्छ । जव तिमी रुन्छौ त्यतिखेरपनि यो उपस्थित छ । जव तिमी हास्छौ त्यतिखेरपनि यो उपस्थित छ, जव तिमी सुत्छौ त्यतिखेरपनि यस्ले पहिचान दिरहेको हुन्छ । यही हो चेतना यहि नै तिम्रो वास्तिविक घर हो ।

शरिर कपडा जस्तै हो जसलाई तिमी लगाउछौ र फालिदिन्छौ । मन त उपकरण जस्तो हो जुन विचारको तरिकाले चन्छ । चेतना तिम्रो जड हो, तिम्रो केन्द्र हो, तिम्रो सास्वत स्वरुप हो ।

याद राख शरिर तिम्रो घर होइन, मन तिम्रो घर होइन तिम्रो वास्तविक घर चेतना हो जहाँ केहि भए छैन, केही परवर्तन छैन, केवल शान्ति छ । चेतनालाई बुझ्नको लागी तिमीलाई ग्रन्थ, शास्त्र, कुनै गुरुको लोमो व्याख्याको आवश्यकता पर्दैन ।

किनकी चेतना कुनै विचार होइन, यो कुनै सिद्धान्त होइन यो त आफ्नै अनुभव हो । मात्र केहि क्षण आखा बन्द गर, शरिरलाई खकुलोगरी छोडिदेउ र भित्र देख्न सुरु गर । तिमी पाउने छौ विचार आउछ जान्छ, कहिले योजना, कहिले याद, कहिले सपना रपनि विचार जान्छ, यो स्थायी होइन ।

फेरी भावनाहरु आउछ, कहिले खुसी, कहिले उदासी, कहिले डर, कहिले क्रोध तर कहि समयपछि यो पनि वदलिन्छ । कुनैपनि भावना सधैको लागी टिक्दैन । तर थोरै ध्यान देउ जव विचार आउछ तवपनि कोही देखिरहन्छ जव विचार जान्छ तवपनि यो देख्नेवाला मौजुद हुन्छ । जव भावनाहरु उठ्छ तवपनि कोही छ जसलाई यसको अनुभव गरिरहेको छ । जव भावना मेटिन्छ तवपनि यो नै उपस्थित छ । यहि देख्नेवाला र यहि जान्नेवाला नै तिम्रो वास्तविक पहिचान हो । यो विचार होइन किनकी विचार त आउछ जान्छ । यो भावना होइन मोतीको सर्वभावना होइन किनकी भावना परिवर्तन भईरहन्छ । यो मन पनि होइन किनकी मन पनि उर्फिने कुद्ने गर्दछ । यो रहेक चिजको साक्षी छ, यो हरेक चिजलाई देख्छ तर आफु कहिले परिवर्तन हुदैन । यो हो चेतना र यहि चेतना नै तिम्रो आत्मा हो ।

यो कुनै कठिन साधना होइन । यो त कहिले यहिक्षण तिम्रो भित्र उपलब्ध छ । अहिले तिम्री सुनिरहेको छौ तव सुन्नेवाला को हो । अहिले तिमी बुझिरहेको छो तव बुझ्नेवाला को हो । यदि तिमी थोरै गहिराइले हेर्छौभने तिमी पाउछौ की तिमी त्यो शरिर होइन जो बाहिर बसिरहेको छ । तिमी त्यो मन होइन जसले विचार गरिरहेको छ । तिमी त्यहि हो जसको सवै जानिरहेको छौ । यो जान्नेवाला न कहिले जन्मिन्छ, न कहिले मर्छ, यो सास्वत छ, अमर छ ।

जव एक पटक तिमी यसलाई पहिचान गर्नेछौ तव तिमीलाई अरु पहिचानको आवश्यकता पर्नेछैन । तिम्रो नाम, तिम्रो, धर्म, तिम्रो समाज, तिम्रो, सफलता सबै झुटो पहिचान हो । तिम्रो वास्तविक पहिचान यो हो की तिमी चेतना हो । मानिस आत्मालाई खोज्छ जसरी केहि चिज हराएको छ । जसरी कसैको चस्मा हराएको छ र उ हरेक ठाउमा खोजिरहेको छ । कहिले कुर्सिमा, कहिले ओछ्यानमा, कहिले कितावको भित्र । मानिस सोच्छ की आत्मापनि शरिरको भित्र कतै लुकेको छ । जस्तो हृदयमा वा मष्तिकमा अथवा कुनै खास स्थानमा तर यो खोज नै गलत दिशामा छ ।
आत्मा कुनै बस्तु होइन, वस्तु सधै वाहिर हुन्छ । तिमी ढुङ्गा छुन सक्छौ, पानीलाई समात्न सक्छौ, फुललाई सुघ्न सक्छौ तर आत्मालाई न तिमी छुन सक्छौ, न तिमी समात्न सक्छौ, न देख्न सक्छौ । कीनकी आत्मा वस्तु होइन, आत्मा त तिम्रै हुनु हो । यो त तिमी उपस्थिती हो । जसरी दियो वल्छ, उज्योलो आफै फैलिन्छ । तिमी दियो छुन सक्छौ तर प्रकाशलाई छुन सक्छौ र ? प्रकाश त केवल अनुभव गर्न सकिन्छ । जस्तोकी शरिर एउटा दियो हो, जव जिवनको दियो बल्छ चेतनाको उज्यालो चारैतिर फलिन्छ । तिमी चेतनालाई समात्ने प्रयास गर्दछौ । तर जसरी तिमी समात्ने प्रयास गर्दछौ । यो हातबाट फुस्किन्छ किनकी सामात्नु बस्तुको लागी हो र चेतना बस्तु होइन । यो त तिम्रो नै प्रकृति हो ।

के तिमीलाई कहिले प्रश्न गर्नुपर्छ की के म छु, पर्दनै हुनुको अनुभव त सधै छ । तिमी छौ यो नै सवैभन्दा ठुलो सत्य हो । तर यो हुनु नै आत्मा हो । जव तिमी भन्छौ म छु, तव यही म छु, आत्माको सबैभन्दा पहिलो झलक यहि हो ।

तर तिमी भन्छौ म यो हो, म त्यो हो । तिमी बस्तुसँग आफैलाई जोड्दछौ । कहिले शरिरसँग कहिले मनसँग, कहिले सम्वन्धसँग तव भ्रम उत्पन्न हुन्छ । आत्मा कतै लुकेको छैन की तिमीलाई खोज्न परोस । आत्मा सधै यही छ, अहिले छ मात्र तिमी यसलाई पहिचान गर्न सक्दैनौ । किनकी तिमी वाहिरको चिजमा अल्झीरहन्छौ ।

आत्माको खोज्नेको अर्थ यो होइन की वाहिरबाट यसलाई ल्याउनु छ । आत्माको खोज्नुको अर्थ हो, आँखाबाट वाहिरको फोहरलाई हटाउनु । आफ्नो भित्रको सजाकतालाई जगाउनु । र जव तिमी सजक हुन्छौ तिमीलाई थाहा हुन्छ आत्मा कुनै वस्तु होइन । आत्मा नै तिम्रो हुनु हो, तिम्रो उपस्थिति हो । ९ ४०